Τα εκπληκτικά οφέλη μιας δύσκολης παιδικής ηλικίας

Τα μειονεκτήματα που επιφέρει μια δύσκολη ανατροφή είναι πια τεκμηριωμένα. Η θεωρία υποστηρίζει πως οι δυσκολίες στην πρώιμη ηλικία, οδηγούν σε αποτυχίες στην ενήλικη ζωή, καθώς η τιμωρητική παιδική εμπειρία μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στην αξιοποίηση του πραγματικού δυναμικού. Τα άτομα αυτά, είναι πιθανό να, είναι πιο ευάλωτα στην εκδήλωση καταθλιπτικής συμπτωματολογίας και εμφανίζουν χαμηλότερες επιδόσεις σε δοκιμασίες αξιολόγησης του νοητικού δυναμικού και της μνήμης. Επίσης, φαίνεται να διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο για εμφάνιση σωματικών παθήσεων, οι οποίες μπορεί να κυμαίνονται από χρόνιο πόνο στην πλάτη μέχρι σοβαρή καρδιοπάθεια.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό τους είναι η αντίληψη της πλειονότητας των καταστάσεων ως δυνάμει απειλητικές. Αυτού του είδους η γνωστική δυσλειτουργία είναι πιθανό να προκαλέσει δυσκολίες στην ικανότητα σύναψης ισχυρών δεσμών και συμμαχιών, που είναι βοηθητικοί για την επιβίωση τους σε κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο. «Είναι ουσιαστικά ένα βιολογικό φαινόμενο. Πιο συγκεκριμένα, το σύστημα αυτών των ανθρώπων που έχει σχεδιαστεί για να ρυθμίζει την ανταπόκρισή τους στο στρες, έχει την τάση είτε να υποτιμά είτε να υπερεκτιμά τις καταστάσεις» υποστηρίζει ο ψυχολόγος ερευνητής Ντάνιελ Κίτινγκ, από το Πανεπιστήμιο του Mίτσιγκαν. Η υπερεκτίμηση ωθεί το άτομο να αντιδράσει σε ερεθίσματα που δεν αποτελούν σημαντική απειλή για τον εαυτό ή τον κόσμο. Το αποτέλεσμα αυτής της συμπεριφοράς είναι η διαμόρφωση ενός παιδιού ανήσυχου, που δρα ακανόνιστα, το οποίο μετατρέπεται σε έναν αποσυρμένο έφηβο και τελικά σε έναν ενήλικά που ταράζεται με το παραμικρό ερέθισμα.

Ωστόσο, μια τέτοια «ακραία» θέση, ώθησε ερευνητές ψυχολόγους του Πανεπιστημίου Radboud στην Ολλανδία, να δημοσιεύσουν μια καλά τεκμηριωμένη μελέτη, υποδηλώνοντας ότι το σενάριο θα μπορούσε να αναστραφεί ή τουλάχιστον με κάποιο τρόπο να τροποποιηθεί. Πρόσφατες μελέτες, έδειξαν ότι άτομα που είχαν μια χαοτική παιδική ηλικία, παρουσίαζαν αυξημένη ικανότητα ανίχνευσης και παρακολούθησης των περιβαλλοντικών απειλών και είχαν την τάση να ανακαλούν τα αρνητικά συμβάντα. Ήταν δυνατόν, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, τα παιδιά αυτά να είχαν καλύτερες επιδόσεις, από ό,τι αναμενόταν, στην αποτελεσματική συλλογή πληροφοριών, αξιολόγησης των ανθρώπων και άλλες ικανότητες λογικής.

«Οι πλειοψηφία των ερευνών σε παιδιά με δύσκολη ανατροφή εστιάζουν στα αρνητικά τους σημεία. Ο δικός μας στόχος είναι να ανακαλύψουμε και να δώσουμε στο φως τα δυνατά σημεία αυτών των ανθρώπων, να βρουμε σε τι τελικά είναι καλοί», υποστηρίζουν οι ερευνητές.

Οι ψυχολόγοι που έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους προς αυτό τον στόχο, βασίζονται στην αρχή της φυσικής εξέλιξης της ζωής, η οποία υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι διαμορφώνουν την ζωή τους με βάση το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσαν. Κατά γενική ομολογία, λοιπόν, όσοι μεγάλωσαν σε ένα ασφαλές περιβάλλον με επαρκείς υλικούς πόρους τείνουν να χρησιμοποιούν πιο «αργές» στρατηγικές για την αντιμετώπιση των συνθηκών- ελέγχουν εξονυχιστικά, αναβάλουν την ικανοποίηση, αποφεύγουν τον γάμο σε μικρές ηλικιές – δηλαδή ακολουθούν τα πρότυπα, με τα οποία μεγαλώνουν παιδιά της μεσαίας-ανώτερης τάξης.

Στον αντίποδα, βρίσκονται εκείνοι που βιώσαν μια δύσκολη παιδική ηλικία, οι οποίοι φαίνεται να έχουν μια τάση για πιο «γρήγορες» στρατηγικές αντιμετώπισης- κάνουν σεξ σε μικρότερη ηλικία από τον μέσο όρο ή γίνονται γονείς πιο νωρίς στη ζωή. Η μακροπρόθεσμη «ανταμοιβή» για τους τελευταίους είναι μικρότερη και το μέλλον τους πιο ασταθές.

Όμως γιατί να σκεφτόμαστε αν η αργή ή γρήγορη στάση είναι σωστή ή λάθος; Δεν είναι μια σκέψη απόλυτη και περιοριστική; Δεν θα ήταν καλύτερο να σκεφτούμε με γνώμονα την ανάγκη προσαρμοστικότητας για κάθε παιδί ή ενήλικα; Για παράδειγμα, ένα παιδί, που μεγαλώνει σε ένα υγιές και στοργικό οικογενειακό πλαίσιο, αν έχει μια καραμέλα και του ζητήσουμε να περιμένει μισή ώρα για να του δώσουμε μία ακόμα, δεν θα το κάνει; Αντίθετα, ένα παιδί, που βρίσκεται σε ένα στερητικό και χαοτικό περιβάλλον, όπου η φροντίδα (υλική και συναισθηματική) δίνεται σποραδικά, μπορεί και να μην περιμένει, κάτι τέτοιο όμως δεν είναι λογικό; Το να αρπάζει κανείς ότι μπορεί από αυτά που του δίνεται, σε αυτή την περίπτωση, δεν θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ως παρορμητικό ή ανυπόμονο, καθώς αποτελεί μια στρατηγική, η οποία εξυπηρετεί μια βασική ανάγκη του.

Συνεπώς, το πρώτο πράγμα που οφείλουμε να κάνουμε είναι η αξιολόγηση μιας συμπεριφοράς ως προσαρμοστική ή μη και ένα δεύτερο η διερεύνηση των μελλοντικών οφελών για ένα παιδί που μεγάλωσε σε ένα σκληρό και ασταθές περιβάλλον.

Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα των μελλοντικών μειονεκτημάτων,οι ερευνητές επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους σε δύο στοιχεία της εκτελεστικής λειτουργίας: τον έλεγχο των αναστολών και την μετατόπιση ενδιαφέροντος, την ικανότητα δηλαδή του ατόμου αποδέσμευσης από μια εργασία και επικέντρωσης σε μια άλλη.

Η υπόθεσή τους ήταν ότι τα άτομα που μεγάλωσαν σε δύσκολα οικογενειακά πλαίσια θα είχαν μεγάλη δυσκολία στον έλεγχο των αναστολών, αλλά θα ήταν καλύτεροι στην μετατόπιση ενδιαφέροντος, ειδικά σε καταστάσεις που ανασύρουν μνήμες της παιδικής ηλικίας.

Χώρισαν το δείγμα σε δύο ομάδες. Στην μια δόθηκε να διαβάσει ένα άρθρο με τίτλο «Δύσκολη ώρα: Η νέα οικονομία του 21^ου αιώνα» και στην άλλη ένα κείμενο, με κάποιον που έψαχνε τα κλειδιά του. Η ικανότητα ελέγχου μετρήθηκε με ειδικά προγράμματα σε Η/Υ. Το συμπέρασμα ήταν ότι τα άτομα της δεύτερης ομάδας, που μεγάλωσαν σε δυσμενή περιβάλλοντα, δεν εμφάνισαν σημαντικές διαφορές από τους συνομηλίκους τους, ενώ τα άτομα της πρώτης ομάδας σημείωσαν μεγαλύτερες αποκλίσεις.

Από την άλλη πλευρά, τα αποτελέσματα άλλαξαν στην ικανότητα μετατόπισης. Πιο συγκεκριμένα, σε καταστάσεις ελέγχου οι δύο ομάδες δεν διέφεραν μεταξύ τους, αλλά όταν βρέθηκαν σε μια κατάσταση αβεβαιότητας, τα άτομα, με τραυματική παιδική ηλικία, παρουσίασαν καλύτερη προσαρμοστικότητα από τους συνομηλίκους τους, καθώς η μετατόπιση της προσοχής ήταν ταχύτερη και με καλύτερη ακρίβεια.

Ο Αναπτυξιακός Ψυχολόγος Μπρους Έλις από το Πανεπιστημίο της Γιούτα περιγράφει αυτό το χαρακτηριστικό ως την ικανότητα του ατόμου να «ξεφλουδίζει τον εαυτό του», έναν τύπο γνωστικής ευελιξίας που σχετίζεται θετικά με γνωρίσματα, όπως η δημιουργικότητα. Ίσως τα άτομα που μεγαλώνουν σε αγχωτικά περιβάλλοντα να έχουν μεγαλύτερη προθυμία να αφήσουν κάτι ανεκμετάλλευτο και να δείχνουν ανοχή στην έλλειψη τελειοποίησης, που τους βοηθά να κάνουν ό,τι είναι απαραίτητο χωρίς να παραμένουν προσκολλημένοι σε αυτό που θα μπορούσαν να είχαν κάνει – σε σύγκριση με εκείνους που μεγάλωσαν σε ένα περιβάλλον με την πολυτέλεια της καθημερινής αναμονής για τελειότητα.

«Σε καμία περίπτωση, δεν υπονοούμε ούτε υποστηρίζουμε ότι οι δυσκολίες στην παιδική ηλικία είναι θετικό ή καλό για τους ανθρώπους», επιμένουν οι ερευνητές. Ακόμα, μια πιο προσεκτική εξέταση των ισχυρών δυνατοτήτων κάθε ατόμου, ανεξάρτητα από το υπόβαθρό του, θα μπορούσε να βοηθήσει στην ανατροπή των στερεοτύπων, τόσο στον πολιτισμό όσο και στο μυαλό εκείνων που έχουν μεγαλώσει σε αβέβαια περιβάλλοντα που τείνουν να καλλιεργήσουν την αυτο- αμφιβολία.

Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον που τους δίνει την αίσθηση ότι, δεν είναι σε θέση να ασκήσουν έλεγχο σε τίποτα, είναι δυνατό να μετατραπούν σε ενήλικες, οι οποίοι δεν εκτιμούν ιδιαίτερα την ικανότητα ελέγχου, αλλά αυτό ταυτόχρονα θα μπορούσε να είναι πλεονέκτημα για εκείνους που κάνουν παράνομες δουλειές.

Για παράδειγμα ο Στηβ, ένας προγραμματιστής, που διαμένει στην Νέα Υόρκη. Οι πιο ζωντανές παιδικές του αναμνήσεις από την γιορτή των Χριστουγέννων, είναι να κρύβεται κάτω από τον καναπέ ή στο υπόγειο του σπιτιού για να αποφύγει τις λεκτικές επιθέσεις και τις συγκρούσεις των γονιών του. «Σπατάλησαν τόσο χρόνο στο να τσακώνονται μεταξύ τους, που δεν τους έμεινε καθόλου ενέργεια για να ενωθούμε». Ο Στηβ θυμάται πόσο ήθελε να βοηθήσει μέσα στο σπίτι, αλλά κανένας δεν του έλεγε τι να κάνει ή αν αυτό που έκανε ήταν σωστό ή λάθος. Σε ηλικία περίπου 10 ετών, άρχισε να κόβεται με ξυράφι, επιθυμώντας να τραβήξει την προσοχή των γονιών του, χωρίς αυτό να έχει κανένα αποτέλεσμα. «Ακόμα και σε περιόδους που τα πράγματα πήγαιναν καλά, υπήρχε μια αίσθηση πως αυτή η ευχάριστη ατμόσφαιρα είναι ψεύτικη και η καταστροφή πλησιάζει… Πάντα ερχόταν» λέει ο Στηβ.

Ωστόσο, ως ενήλικας ο Στηβ φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ευέλικτος και να εκδηλώνει ενδιαφέρον εμπλοκής σε δύσκολες καταστάσεις, με ελάχιστο δισταγμό. Είναι πεπεισμένος ότι η δύσκολη παιδική του ηλικία τον έχει βοηθήσει σε αυτό. Όταν βρίσκεται μπροστά σε μεγάλα ερωτήματα – σχετικά με την εργασία ή τις σχέσεις του– φαίνεται να έχει μια καλή ανοχή στην αβεβαιότητα, καθώς μπορεί εύκολα να προσαρμοστεί σε καταστάσεις που κανείς δεν ξέρει αν θα υπάρξει επιτυχία ή καταστροφή.

Η απόδειξη άλλων πιθανών γνωστικών πλεονεκτημάτων εμφανίζεται σταδιακά, μέσα από διάφορα ερευνητικά δεδομένα. Άλλοι ερευνητές, εξέτασαν τις επιδράσεις του παιδικού περιβάλλοντος στη μνήμη. Τα πρώτα ευρήματά τους υποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε απρόβλεπτα περιβάλλοντα εμφανίζουν καλύτερη εργασιακή μνήμη. Έχουν τη δυνατότητα να ξεχνούν πληροφορίες που δεν είναι πλέον σχετικές με το εκάστοτε έργο και να παρακολουθούν γρήγορα νεότερα δεδομένα.

Οι ψυχολόγοι πιστεύουν ότι η ανάπτυξη μέσα σε ένα στρεσσογόνο περιβάλλον μπορεί να προωθήσει ορισμένες μορφές συνειρμικής μάθησης -την ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίσει ότι πολλά στοιχεία του περιβάλλοντος συνδέονται με κάποιο τρόπο ή ότι ορισμένες συμπεριφορές θα επιβραβεύονται ή τιμωρούνται σε μια συγκεκριμένη συνθήκη. Μεγαλώνοντας σε ένα περιβάλλον που είναι είναι συνεχώς σε κίνηση, μπορεί να κάνει τους ανθρώπους «να συνειδητοποιήσουν και να ανταποκριθούν στις αλλαγές στο περιβάλλον.

Στο εργαστήριο αυτό σημαίνει ότι τα άτομα μπορεί να αντιλαμβάνονται ταχύτερα ότι έχουν δώσει λανθασμένες οδηγίες σε ένα παιχνίδι υπολογιστή και να αλλάξουν ανάλογα τη συμπεριφορά τους. «Αυτό θα είχε σημαντικές συνέπειες», λένε οι ερευνητές. Αυτό δείχνει ότι οι άνθρωποι που είναι συνηθισμένοι να μπορούν να βασίζονται σε κανόνες και να εμπιστεύονται οδηγίες – όπως εκείνοι που μεγαλώνουν σε πιο σταθερά περιβάλλοντα – μπορούν να τηρήσουν τους κανόνες ακόμη και εν όψει αρνητικών αποτελεσμάτων. Αντίθετα, εκείνοι που προέρχονται από αγχωτικά πλαίσια μπορεί να είναι πιο γρήγοροι να εξερευνήσουν άλλες δυνατότητες και νέες λύσεις.

Το στρες δεν είναι μονοδιάστατο, και παρά το γεγονός ότι το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρο αποτελεί παράγοντα επίδρασης στην ζωή ενός ατόμου, δεν είναι ο μοναδικός. Άλλοι παράγοντες κινδύνου στην παιδική ηλικία είναι το διαζύγιο, η ενδοοικογενειακή βία, η λεκτική/σωματική/σεξουαλική κακοποίηση, η ύπαρξη ψυχικής ή σωματικής χρόνιας ασθένειας, η χρήση ουσιών και αλκοόλ. Η ανθρώπινη ανάπτυξη μέσα σε ένα σταθερό οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο όμως κυριαρχεί η φτώχεια, θέτει άλλα προβλήματα σε σχέση με εκείνη σε ένα στερητικό οικογενειακό πλαίσιο, στο οποίο το παιδί γνωρίζει πως η φροντίδα παρέχεται μέσω εκτέλεσης καθηκόντων.

Η ποσότητα του άγχους που αποκομίζει ένα άτομο από την παιδική ηλικία φαίνεται να αποτελεί παράγοντα πρόβλεψης μελλοντικών γνωστικών ωφελειών. Μία σειρά διαχρονικών μελετών, διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που ανέφεραν ότι αντιμετώπιζαν μέτριο άγχος καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, τείνουν να βαθμολογούνται υψηλότερα σε μετρήσεις ανθεκτικότητας (και ήταν λιγότερο πιθανό να έχουν χρόνιο πόνο στην πλάτη) σε σχέση με εκείνους που ανέφεραν ελάχιστο ή υπερβολικό βίωμα άγχους.

Η επαναξιολόγηση του άγχους των παιδιών αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης επανεξέτασης  των ψυχικών και σωματικών επιπτώσεων του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επίδραση της νορεπινεφρίνης, ενός χημικού  νευροδιαβιβαστή, που ενεργοποιείται για να μας βοηθήσει να δώσουμε προσοχή όταν παρατηρούμε κάτι νέο, απροσδόκητο ή τρομακτικό. Σε μέτριες δόσεις, μπορεί να είναι ένα «είδος  φαρμάκου κατάπληξης στον εγκέφαλο», λέει ο κλινικός ψυχολόγος και ο γνωστικός νευροεπιστήμονας Ίαν  Ρόμπερτσον.

Η νορεπινεφρίνη βοηθά τον εγκέφαλο να  κάνει νέες συνδέσεις, με θετικά  αποτελέσματα, τόσο για τη  μάθηση όσο και για τη  μνήμη. Υπάρχει επίσης στοιχεία που  ενισχύουν την σχέση μεταξύ της  νορεπινεφρίνης και του IQ. Όσο υψηλότερο είναι το IQ, τόσο περισσότερη νορεπινεφρίνη  απελευθερώνεται όταν αντιμετωπίζετε ένα δύσκολο πρόβλημα.

Αυτό το ορμονολογικό αποτέλεσμα μπορεί να βοηθήσει στην εξήγηση του γιατί αυτοί που έρχονται  αντιμέτωποι με μια κατάσταση ταραχής θα μπορούσαν να είναι καλύτεροι και ταχύτεροι στην εκτίμηση  των απειλών – για παράδειγμα, διαβάζοντας τα συναισθήματα ή την πρόθεση στα πρόσωπα των άλλων  ανθρώπων.

Ωστόσο, μπορεί να υπάρχει σημείο ανατροπής. Το υπερβολικό άγχος, λέει ο Ρόμπερτσον, μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική παραγωγή νορεπινεφρίνης, γεγονός που έχει ως επακόλουθο την καταστροφή κυττάρων και την υπερχείλιση κορτιζόλης, η οποία σε μεγάλο βαθμό, μπορεί να οδηγήσει σε αγγειακές βλάβες, στη μέση ηλικία και σχετίζεται, επίσης, με την πρόωρη θνησιμότητα.

«Η επίδραση των στρεσογόνων παραγόντων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες», υποστηρίζει ο Φράνκεχιουζ, διευθυντής του ερευνητικού δικτύου για την προσαρμογή στο στρες στην παιδική ηλικία, στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα. Οι ενδογενείς βιολογικές διαφορές στην ιδιοσυγκρασία, που προκύπτουν από ένα συνδυασμό κληρονομικών γονιδίων, μπορούν να οδηγήσουν σε  διαφορετικές αντιδράσεις και αποτελέσματα σε άτομα που έχουν μεγαλώσει σε παρόμοια οικογενειακά περιβάλλοντα ή ακόμα και μέσα στην ίδια οικογένεια. Οι θετικές πτυχές, μιας κατά τα άλλα εξαιρετικά δύσκολης παιδικής ηλικίας, μπορούν επίσης να αμβλύνουν το αρνητικό αποτέλεσμα, όπως η βέλτιστη διατροφή ή τα υποστηρικτικά μέλη στην εκτεταμένη οικογένεια.

«Και οι ποικίλοι τύποι άγχους στα δυσλειτουργικά οικογενειακά πλαίσια – για παράδειγμα, πράξεις έναντι παράλειψης – μπορούν να επηρεάσουν τα παιδιά με διαφορετικούς τρόπους», υποστηρίζει ο Φράνκεχιουζ. «Ένα χαστούκι στο πρόσωπο δεν είναι το ίδιο με την αποτυχία των γονέων να παρέχουν υποστήριξη και φροντίδα στο παιδί που κλαίει. Ωστόσο, και τα δύο έχουν συνέπειες».

Για παράδειγμα, κάποιος σαν την Σάρα, που μεγάλωσε σε ένα σπίτι με επίμονο συναισθηματικό άγχος και ένταση, μπορεί να έχει περισσότερα οφέλη, από κάποιον που έζησε σε ένα περιβάλλον με σωματική κακοποίηση, την οποία δεν μπορούσε να προβλέψει και να αποφύγει.

Παραμένοντας μόνη με μια βίαιη, παρανοϊκή σχιζοφρενή μητέρα για μεγάλο μέρος της παιδικής της ηλικίας, ο Λίλιαν, 85 ετών πια, παραδέχεται ότι είναι γενικά ύποπτη για τις προθέσεις των άλλων ανθρώπων. Αλλά είναι επίσης εξαιρετικά πρόθυμη και ικανή να αλλάξει πορείες ζωής – το βιογραφικό της περιλαμβάνει επαγγέλματα όπως ηθοποιός, ζωγράφος πορτρέτου, καθηγήτρια θεάτρου, κοσμήτορας, κοινοτικός διοργανωτής και επιχειρηματίας. Οι καριέρες των συζύγων της απαιτούσαν αρκετές κινήσεις, συμπεριλαμβανομένης μιας παρατεταμένης παραμονής στην Ιαπωνία, αναγκάζοντας τη Λίλιαν να προσαρμόσει τους δικούς της επαγγελματικούς στόχους. «Δεν είχα καμία δυσκολία να το κάνω αυτό», λέει. «Μετρίασα τη μονιμότητα του τίποτα στη ζωή μου, αλλά όχι την ικανότητά μου να ανταποκριθώ στην πρόκληση της αλλαγής».

Η καλύτερη διερεύνηση και γνώση των γνωστικών ικανοτήτων και προσαρμογών των παιδιών, όπως η Λίλιαν, θα μπορούσε να οδηγήσει σε προγράμματα στα σχολικά περιβάλλοντα, τα οποία να είναι περισσότερο προσανατολισμένα προς τα δυνατά τους σημεία. Σήμερα, λέει ο Έλις, οι περισσότερες παρεμβάσεις για παιδιά, που αναγνωρίζονται από τους δασκάλους ή τους κοινωνικούς λειτουργούς ως ομάδα υψηλού κινδύνου, βασίζονται στην εξής μεταφορά: «τα παιδιά μπαίνουν στο σχολείο σαν μια γάτα με τα νύχια έξω». Και όλες οι προσπάθειες για να τους βοηθήσουν είναι παραλλαγές για «να προσπαθήσουμε να κάνουμε τη γάτα να μαζέψει τα νύχια της – να είναι πιο έμπιστη, να είναι πιο άνετη στο σχολείο, να είναι πιο συνδεδεμένη με τον δάσκαλο».

Με άλλα λόγια, ωθούνται να ενεργούν περισσότερο σαν τα παιδιά που προέρχονται από πιο σταθερά και υγιή περιβάλλοντα. «Ωστόσο, ο επαναπρογραμματισμός των ανθρώπων είναι μια δύσκολη διαδικασία και οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να βρουν έναν ευκολότερο τρόπο για να εργαστούν με την προσαρμογή αυτών των παιδιών, από το να τα εχθρεύονται».

Η ταραχώδης παιδική ηλικία μπορεί να δημιουργήσει μια πιο ενδιαφέρουσα ανθρώπινη φιγούρα. «Οι άνθρωποι που δεν έχουν υποφέρει στην ζωή τους είναι τόσο ενδιαφέροντες όσο οι θάμνοι», λέει ο θεραπευτής Ίαν Κρον. «Με ευτυχισμένους ανθρώπους, σκέφτεστε, “δεν μπορώ να κάνω καμία σύνδεση σε αυτή τη συζήτηση μαζί τους, επειδή δεν υπάρχουν ρωγμές στην ζωή τους”.

Από την άλλη όμως, ο Κρον έχει παρατηρήσει μέσα από τη δουλειά του του, πώς η ανθρώπινη εξέλιξη σε μια κουλτούρα γεμάτη αρνητικές υποθέσεις σχετικά με τη νοημοσύνη, την ιδιοσυγκρασία και την ψυχική κατάσταση του καθενός, μπορεί να οδηγήσει έναν άνθρωπο να εκπληρώσει τις αρνητικές του προφητείες: «Ποτέ δεν θα ανακάμψω από αυτό που πέρασα. Δεν είχα τα θεμέλια που χρειάζεται κάποιος για να αξιοποιήσει στο έπακρο τις ικανότητές του». Συνήθως, τέτοιοι άνθρωποι μπορεί να αποφεύγουν τις ευκαιρίες ή να χαθούν στον πόνο και την πίκρα των εμπειριών τους.

Ενώ η πληρέστερη κατανόηση των αποτελεσμάτων των χαοτικών οικογενειών ξεκινά να αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τα άτομα που μπορούν να μάθουν να αντιμετωπίζουν το άγχος του παρελθόντος και να ξεπεράσουν τις ζοφερές απόψεις για το μέλλον, είναι σε θέση να δημιουργήσουν νέες ελπίδες. «Είμαστε οι ιστορίες που λέμε για τον εαυτό μας», λέει ο Cron. «Σε ομαδικές συνεδρίες, ζητώ από τους ανθρώπους να στραφούν προς το πρόσωπο που βρίσκεται δεξιά τους και να πουν: “Θα μου πείτε μόνο τη ζωή σας σε πέντε λεπτά, στην οποία εμφανίζεστε ως θύμα;” Όταν αυτό γίνει, λέω: “Τώρα στρέψτε το ίδιο άτομο και πείτε την ίδια ιστορία από την πλευρά σας σαν να είστε εσείς ο ήρωας”. Και λένε: “Τι; Αυτό επιτρέπεται;” «Σίγουρα! Έχετε κάθε δικαίωμα να το κάνετε ακόμα και αν δεν έχετε αναθεωρήσει, καθώς η ιστορία σας συνέβη και αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει. Ο τρόπος όμως με τον οποίο επιλέγουμε να ερμηνεύσουμε την ιστορία αυτή έχει τεράστια θεραπευτική δύναμη».

Οι άνθρωποι που έχουν ήδη αγκαλιάσει κάθε πτυχή του παρελθόντος τους δεν χρειάζονται άλλη πίεση. «Δεν θα αρνηθώ τίποτα, είμαι ρεαλίστρια», λέει η Λίλιαν, η οποία πρόσφατα δημοσίευσε το πρώτο της μυθιστόρημα. «Έχω μάθει να αλλάζω δημιουργικά αυτό που μπορεί να αλλάξει και να ζω με αυτό που δεν μπορεί και πάντοτε στρέφομαι στο γεγονός ότι είμαι ακόμα εδώ…. Πιστεύω ακράδαντα ότι όλοι έχουμε πολύ περισσότερο δύναμη μέσα μας από ό,τι εμείς και οι άλλοι επιτρέπουμε να αναπτύξουμε. Οι δυνατότητες είναι ατελείωτες – όχι απειλητικές».